Vogelbeelden werden volop gesneden in de jaren ’30 van de vorige eeuw. Een populaire voorstelling, welke geliefd was onder vele toeristen, gezien het grote aantal beelden dat nog regelmatig aangeboden wordt. Ook binnen de vogelbeelden zien we verschillende stijlen terug en loopt de kwaliteit enorm uiteen. Ondanks dat er heel veel vogelbeelden zijn vervaardigd, zijn de meesterwerken schaars.
Wellicht de mooiste vogels werden dan ook gesneden vanaf circa 1935 tot aan en vlak na de Tweede Wereldoorlog. Deze vogels, van een specifiek art deco type hadden geweldige vormen. Let wel, dus niet alle (art deco) vogels waren van dit type! Daarover later meer…
I Dojotan
De houtsnijder I Dojotan was lid van de Pita Maha, de vereniging van onder meer houtsnijders, schilders en edelsmeden. Meer over de Pita Maha leest u door op de volgende woorden te klikken: ‘Pita Maha‘. Zijn werken werden goed verkocht, voor in die tijd zeer hoge prijzen. Zijn naam staat dan ook in diverse verkoopcatalogi van de Pita Maha, zoals in het voorbeeld hieronder. Een overzicht van houten beelden door leden van de Pita Maha, tijdens de verkooptentoonstelling van de Bataviaasche Kunstkring in 1939:
I Dojotan is de grondlegger en bedenker van deze prachtige moderne stijl wanneer het om de vogelbeelden gaat. Deze stijl kenmerkt zich door zijn strakke, duidelijke lijnen en geweldige golvende beweging. Het is naar onze mening de mooiste stijl, wanneer het om het snijden van vogels gaat.
De golvende vormen die zo kenmerkend zijn voor deze stijl werden destijds al gezien als meesterlijke eigenschap en hierover werd gezegd, toen het werk van hem en deze nieuwe stijl van vogelbeelden werd besproken: ‘Hij (I Dojotan) schijnt zelfs een golvende bewogenheid door de uiterst knap gesneden vormen te (laten) varen‘. Een zin, waarmee dit type vogelbeelden en haar vormen exact wordt gevangen.
Uit dit artikel uit 1935 kunnen we opmaken dat voor 1935 deze golvende bewegingen nog niet dusdanig bekend waren. Daarmee zijn deze vogel beelden goed te dateren.
Nu vraagt u zich wellicht af, maar hoe zag dat er dan uit? Als voorbeeld van deze golvende vormen, hebben wij hieronder een aantal afbeeldingen toegevoegd. Het is niet met zekerheid te zeggen, wie deze beelden heeft gesneden, maar de beelden geven goed weer, hoe deze vormen er uit zagen:
Op bovenstaande foto ziet u overduidelijk de golvende vormen terug. Vanuit de snavel tot aan de punt van de staart lopen er prachtige, golvende door het hele beeld. Het geeft het beeld een prachtige dynamiek, een bewogenheid, zoals zo mooi werd omschreven in het artikel uit 1935. Deze lijnen komen vaak het duidelijkst tot uitdrukking in de vleugels. Als we goed kijken, zien we de lijnen ook terug in de snavel, kuif en buik. Daarnaast zien we deze lijnen ook terug in de ‘wenkbrauwen’ en ‘wangen: hier zijn overduidelijk krachtige lijnen aanwezig waarin de golvende beweging terugkomt, wat het geheel versterkt, zoals goed te zien bij de foto bovenaan deze pagina, maar ook bij het vogelbeeld hieronder:
Op onderstaande foto ziet u nog een vogelbeeld, gesneden in dezelfde, golvende stijl. Een meesterwerk, waarin de golvende bewogenheid prachtig is weergegeven en in elk aspect van het beeld terugkomt: in de kuif, de snavel, de ogen en de wenkbrauwen. De wang, de hals, de vorm van de vleugels en de borst. Maar zelfs ook in de poten. De sierlijke curve van de hals complimenteert de vorm van het beeld, waarbij ook de kop een vergelijkbare curve heeft als de rug, wat helemaal doorloopt tot in de punt van de snavel. De wijze waarop de punt van de vleugel een sterke curve heeft, als ware een glijbaan, geeft het beeld extra bewogenheid, kracht en expressie. In dit soort details herkennen we een meesterwerk. Ook de zeer scherpe snijstijl, waarbij de lijnen strak en overduidelijk aanwezig zijn in combinatie met een perfecte afwerking tonen de hand van een meester.
Naast de al genoemde kenmerken, valt het op dat bij deze voorstellingen de vogels als het ware lijken te ‘poseren’. Ze zijn op hun mooist weergegeven en het hoofdonderwerp: er is geen sprake van meerdere dieren, of enkel klein weergegeven. Alle aandacht gaat naar de reiger zelf, zoals we dat ook zien bij de mensfiguren die werden gesneden in deze tijd en tot de top van het houtsnijwerk behoorden.
Andere snijstijlen van vogels waren er ook volop. Van heel realistisch, tot zeer gestileerd en van allerlei kwaliteiten. Een vogel van de houtsnijder I Rodja is gefotografeerd en naar ons idee één van de minst mooie exemplaren die wij hebben gezien. Het betreft deze vogel:
Bovenstaand beeld is weinig gedetailleerd en ook nog weinig krachtig gesneden: het mist de sterke lijnen die de vogel beelden zo mooi maken. De afbeelding hoort bij een artikel over de nieuwe, moderne houtsnijkunst en is gepubliceerd in 1936 in een artikel waarin Rudolf Bonnet de beeldende kunst van dat moment bespreekt. Hij noemt daarin ook dat I Rodja, de zwager van I Geremboeang, ‘een stijlverwantschap heeft met de kunst van Geremboeang, maar minder krachtig, soms zeer gevoelig kan zijn in zijn vrouwenfiguren.‘ De vogel is dan ook niet krachtig gesneden, maar zacht en rustig. Echter, is dit naar ons idee bij dit beeld geen toevoeging aan de schoonheid ervan, waar dat bij veel van zijn andere beelden wel zo is, zeker wanneer het inderdaad zijn vrouwenbeelden betreft. Zo ziet u maar: Niet enkel de naam van de houtsnijder staat garant voor het beste op het gebied van houtsnijwerk, het belangrijkste is om het werk zelf te beoordelen op kwaliteit!
Een meer voorkomende stijl waarin vogels werden gesneden, die door velen ook onder deze moderne stijl worden geschaard zijn beelden van onderstaand type:
Hier ziet u ook een prachtig vogel beeld. Wat opvalt, is dat het echter minder golvend, minder gestileerd en minder krachtig is gesneden. Het mist de sterk aanwezig, strakke lijnen en de golvende bewogenheid komt veel minder naar voren. Het is als het ware een mix tussen de moderne stijl van I Dojotan en een meer natuurgetrouwe weergave van vogels en andere dieren. Binnen deze meer natuurgetrouwe, minder gestileerde stijl, zien we ook weer vele variaties. Het ene beeld is bijv. heel gedetailleerd gesneden, het andere juist weer niet. Weer een ander beeld is heel dynamisch, waarbij bijv. een vogel in vlucht is gesneden, terwijl hij neerdaalt op zijn prooi, een ander beeld toont een rustige scene van een vogel, staand op een rots. Wellicht de bekendste voorstelling is die van een grote vogel met in zijn bek een grote garnaal (of in dit geval een vis) en op zijn rug een krab, zoals hieronder afgebeeld. Het gaat hier om hetzelfde beeld als op de foto hierboven:
In eerste instantie lijkt het om een voorstelling te gaan, waar niet veel achter zit. Het beeld vertelt echter een bekend Balinees verhaal, welke in vele versies wordt verteld:
‘Een slimme, maar wat luie reiger bedacht een list om op een gemakkelijke manier zijn vis te vangen. Hij bedacht een verhaal om aan de vissen in de nabijgelegen vijver te vertellen: De vijver zou binnenkort worden drooggelegd door de mens en de vissen zouden dan sterven. De reiger, goed als hij is, wilde de vissen wel redden en stelde voor om de vissen één voor één naar een andere vijver te brengen, waar ze in alle rust konden verder leven. De vissen waren hem dankbaar en om de beurt sprongen ze in zijn bek, om naar de andere vijver gebracht te worden. In plaats van de vissen naar de vijver te brengen, at de reiger elke vis, zodra hij uit het zicht was van de andere vissen. Nu waren er ook nog andere dieren in die verbleven in de vijver, waaronder een grote krab. Ook de krab wilde graag in veiligheid gebracht worden en vroeg aan de reiger of hij hem naar de andere vijver wilde brengen. De reiger vond dat prima. In plaats van in zijn bek, klom de krab de rug van de reiger en hield zich vast met zijn scharen. Terwijl zij een stuk vlogen, zag de krab dat er helemaal geen andere vijver was. Wel zag hij de graten van andere vissen liggen. Al snel realiseerde de krab wat er aan de hand was, waarop hij de nek van de reiger grijpt met zijn scharen en de reiger vervolgens liet stikken. Spoedig haastte de krab zicht terug naar zijn vijver en vertelde de andere dieren wat er was gebeurd. Allen waren ze de krab dankbaar en vredig leefden zij voort.’
In sommige versies dood de krab de reiger niet, maar verteld hij de reiger dat hij zijn list doorheeft en geeft hem de keuze om zijn leven te beteren of te sterven. De reiger kiest ervoor om zijn leven te beteren en vervolgens vredig samen te leven met de andere dieren in de vijver.
Een andere gradatie in de vogel beelden is een beeld zoals hieronder staat. U ziet duidelijk dat het minder vloeiende vormen heeft en wat hoekiger is gesneden. De details ontbreken ook meer. Er is minder aandacht besteed aan het beeld en het is waarschijnlijk door een minder kundige snijder gemaakt. Beelden van dit type en in deze kwaliteit komen regelmatig voor.
We zouden kunnen zeggen dat bij de vogelbeelden, gemaakt door of in de stijl van I Dojotan uit de periode rondom 1935, het lijnenspel en de vorm op de voorgrond staat. Dit, in combinatie met een zeer strakke afwerking en een sterke stilering. Dit type beelden onderscheiden zich van de andere vogelbeelden door deze details, waarin we een meesterwerk herkennen.