Uiterst zeldzaam zijn de bronzen uitvoeringen van het Balinese houtsnijwerk. Hierboven ziet u zo’n typisch Bali art deco beeld voorstellend een zittende jongeman, uitgevoerd in brons.
Geliefd onder veel verzamelaars, maar zeer moeilijk om te vinden, zeker wanneer men zoekt naar een afwijken en hoogstaand exemplaar. Het mysterie waar deze bronzen beelden vandaan komen, houdt menig verzamelaar bezig. Met dit artikel, kunnen we daar eindelijk duidelijkheid over verschaffen!
De bronzen uitvoeringen zijn vrijwel altijd uitgevoerd in de Balinese realistische stijl waarbij voorstellingen van danseressen het meest voorkomen of uitgevoerd in de art deco stijl, vaak hebben de beelden kenmerken van beide, maar niet te verwarren met het art deco realisme. De meest voorkomende zijn de bronzen buste beelden van een Djanger danseres. De kwaliteit van dergelijke bronzen bustes loopt sterk uiteen. De meeste zijn leuk, maar missen een combinatie van een bepaalde sfeer, goede afwerking en kloppende verhoudingen. Zelden komt men een goed uitgevoerde bronzen buste tegen, die qua verhoudingen goed is, een mooie uitstraling heeft, strak is uitgewerkt en waarin de details niet zijn weggevallen. Twee voorbeelden van dergelijke bronzen buste beelden staan hieronder, beide van relatief goede kwaliteit:
Nog zeldzamer zijn de bronzen uitvoeringen van gehele figuren, zoals een priester, danseres of boogschutter.
Hieronder ziet u twee voorbeelden van Balinese art deco beelden: 1 uitgevoerd in hout, de andere in brons:
Beide beelden zijn niet van een hoogwaardige kwaliteit, maar tonen de link tussen de houten beelden en de bronzen beelden overduidelijk aan. De voorstelling is dusdanig specifiek, dat het geen toeval zal betreffen.
De houding van beide beelden past erg goed bij de Balinese art deco stijl en aan het hoofdsieraad zien we goed, dat het om een Balinese voorstelling gaat. Bij het houten beeld zijn duidelijk zijn o.a. de houtnerven en de lichte kleur van de houtsoort te zien:
Wat dan weer onverwacht is, is de inscriptie in dit bronzen beeld: Made in French Indochina.
Deze inscriptie is soms terug te vinden bij Balinese bronzen beelden. Of zouden we Indochinese bronzen beelden moeten zeggen?
Duidelijk is, dat de bronzen beelden die zijn afgeleid van het Balinese art deco houtsnijwerk, werden geproduceerd in Indochina (het tegenwoordige Vietnam). Dat is op zich opmerkelijk, omdat er ook op Bali (maar ook op andere Indonesische eilanden, zoals Java en Sumatra) een brons giet cultuur van zeer hoogstaand niveau was.
Frans Indochina
Maar hoe zit dat dan, vraagt u zich wellicht af. En waarom werden deze beelden dan gemaakt in Frans Indochina? Daarvoor moeten we eerst kijken naar het brons gieten in Frans Indochina.
Tijdens de vroege Balinese art deco periode, in de jaren 30, bereikte in Frans Indochina de toegepaste kunst zijn hoogtepunt. Op de school voor Toegepaste Kunst in Bien Hoa (L’Ecole National Superieure Des Arts Decoratifs Bien Hoa) was een kunstvorm ontstaan, waarbij de Europese smaak zich vermengde met de Aziatische smaak, wat resulteerde in een nieuwe, moderne stijl.
In 1903 werd in Bien Hoa de eerste beroepsschool van het land( École Professionnelle de Bien Hoa ) geopend door de Fransen. In 1913 veranderde de naam in de L’Ecole National Superieure Des Arts Decoratifs Bien Hoa.
Op deze school kon men zich laten opleiden tot kunstenaar en werd er hoogwaardige toegepaste kunst gemaakt.
In 1923 werd Robert Balick aangesteld door de Franse overheid als directeur van de school. Robert was afgestudeerd aan de Parijse L’Ecole National Superieure Des Arts Decoratifs de Paris. Samen met zijn vrouw Mariette Balick, tevens afgestudeerd in de kunsten (aan de L’Ecole des Beaux Arts de Limoge ), reisde hij af naar het toenmalige Indochina. Zijn vrouw zou keramiekdocent worden.
De liefde voor keramiek, resulteerde in een zeer bijzondere vorm van nieuwe kunst, namelijk de Bien Hoa keramiekkunst, die onder haar leiding ontstond en het hoogtepunt bereikte tot aan 1950. Mariette experimenteerde met sculpturen die zich kenmerkte door veel detail en sprankelende kleuren. De meest bekende kleur, was dan ook de ‘Vert de Bien Hoa’ ofwel Bien Hoa groen.
En dit is wat een heldere link geeft met het brons gieten in Bien Hoa: de kleur Vert de Bien Hoa, ontstond namelijk, door het residu van het brons gieten te gebruiken en tot kleur te mengen.
Op de school werd namelijk ook les gegeven in het brons gieten. Bien Hoa stond bekend om zijn zeer hoogwaardige kwaliteit van brons gieten. Bien Hoa is een van de oudste steden van Vietnam. Tijdens de Dongson periode werd hier al aan brons gieten gedaan en werden de meeste complexe bronzen objecten vervaardigd. Bronzen stukken uit deze tijd, staan dan ook bekend als meesterwerken.
Van oudsher was Indo-China dus al een land dat bekend stond om haar hoogwaardig bronzen objecten. Deze hadden vaak een ritueeldoel, net zoals het traditionele houtsnijwerk op Bali dit had. Na de opening van de École Professionnelle de Bien Hoa welke later overging naar de L’Ecole National Superieure Des Arts Decoratifs Bien Hoa, ontstond er ruimte om hoogwaardige bronzen objecten te maken, puur als kunstvorm. Dit gebeurde in dezelfde periode, als waarin de moderne Balinese houtsnijkunst ontstond en zich ontwikkelde.
De bronzen objecten werden vervolgens als exportproduct wereldwijd verkocht. Hierbij kwamen twee belangrijke aspecten van het toenmalige Indo-China samen: de uitermate hoge kwaliteit van het brons gieten waar Indo-China om bekend stond en de recente ontwikkeling van de kunsten, welke vermengd raakte met Westerse invloeden, waar op dat moment de art deco stijl zeer in trek was.
Van Bali naar Frans Indochina
Maar wat maakte dan, dat het Balinese houtsnijwerk terecht kwam in Frans Indochina en vervolgens in brons werd uitgevoerd?
Laten we beginnen met, dat ten tijden van de opkomst van het brons gieten ‘nieuwe stijl’ in Frans Indochina (waarbij de Aziatische stijl zich vermengde met de Europese stijl, waar op dat moment de art deco haar hoogtij dagen had), ook op Bali de houtsnijkunst zich ontwikkelde en ook hier de Balinese art deco stroming ontstond, zo rond de jaren ’20 en begin jaren ’30.
Toen deze nieuwe, moderne ‘art deco’ stijl zich ontwikkelde in het houtsnijwerk op Bali, ondervonden de houtsnijders als snel, dat deze beelden met name gewaardeerd werden door Westerse toeristen, die daar veel geld voor wilden betalen. Vervolgens werd deze stijl van de oorspronkelijke uitvinders hiervan al snel gekopieerd. Door familieleden, hun leerlingen, maar ook door andere houtsnijders. In korte tijd steeg het aantal houtsnijders explosief en was deze nieuwe stijl op geheel Bali te verkrijgen, met name bij de toko’s, op markten en bij fotografie/kaartenwinkels. Het ging dan vaak om kwalitatief minder hoogstaand werk, waarvan honderden exemplaren van dezelfde voorstellingen werden gemaakt om snel en voor hoge prijzen aan toeristen te verkopen.
Naast Bali, verspreide de verkoop van deze Balinese art deco beelden zich ook naar Java en zelfs naar Sumatra, op de plekken waar veel toeristen kwamen. Ook hier werden goede zaken gedaan.
Vanuit hier wisten deze Balinese beelden ook hun weg te vinden naar Singapore en Ceylon (Sri Lanka). Heel zelden vinden we daarom wel eens Balinese beelden, met onderop een sticker of tekst met de naam van een winkel uit Singapore of Ceylon.
Naast Singapore en Ceylon verspreidde deze nieuwe kunststroming zich als handelswaar ook naar Indo-China. Daar werden deze moderne Balinese beelden teruggevonden, maar dan als bronzen imitaties!
Dat is ook niet zo vreemd: Immers was ook in Indo-China op dat moment de heersende smaak: Aziatisch vermengd met Europees. Een soort fusion koken, maar dan met kunst! En ook in Indo-China was de art deco stijl op dat moment populair.
Zeer aannemelijk is, dat omdat het brons gieten van zulk hoogstaand niveau was in Indo-China en hiermee al vele sculpturen werden gemaakt als exportproduct en als souvenir, de Balinese beelden niet in hout, maar in brons werden uitgevoerd. Het brons gieten waren ze in Indo-China al meester, maar het houtsnijden (al dan niet op hoog niveau) niet.
Daarnaast was er nog een groot voordeel: van de houten beelden kon er makkelijk een bronzen exemplaar gemaakt worden, wat vervolgens zeer snel massa geproduceerd kon worden. Dat was sneller en makkelijker dan het maken van houten beelden voor de Indo-Chinezen.
Vanuit Indo-China, werden deze beelden geëxporteerd naar vele andere landen, waar ook het andere bronzen werk naar toe werd gezonden ter verkoop. En zo verspreidde deze Indo-Chinese Balinese sculpturen zich over de hele wereld.
Van Frans Indo-China terug naar Bali:
Zo ook naar Nederlands-Indie!
Uit een artikel geschreven in 1940 door Tjokorde Gde Rake Soekawati lezen we dan ook hoe de houten Balinese beelden hun weg wisten te vinden naar Indo-China, hoe de bronzen exemplaren vervolgens weer terug kwamen en hoe deze ook weer werden verkocht.
Dat moet een vreemd gezicht zijn geweest voor de houtsnijders aldaar: het zien van hun eigen Balinese houtsnijwerk, maar uitgevoerd in brons en gemaakt in Indo-China!
We lezen in dit artikel ook terug dat elk jaar op de pasar Gambir in Batavia (Jakarta) en op de jaarmarkt in Soerabaja tientallen van deze ‘Balinese’ bronzen beelden werden tentoongesteld en verkocht! Het is dan ook heel logisch, dat vele kopers dachten, dat zij een authentiek Balinese kunstwerk hadden aangeschaft: niet alleen werd het in Nederlands-Indië gekocht, het was ook vaak hetzelfde als de houten exemplaren die men zo veelvuldig op Bali zag. Daarnaast ontbrak de tekst ‘made in Indochina’ vaak op de bronzen beelden, waardoor de herkomst moeilijk te achterhalen was.
En zo, is het mysterie van de Balinese bronzen beelden dan toch opgelost!
Hierboven ziet u een bronzen uitvoering van een Balinese art deco boogschutter. Hoewel de boog en de pijlpunt ontbreekt, is het beeld toch overduidelijk herkenbaar.
I