Met enige regelmaat komen we in het Balinees houtsnijwerk beelden tegen die een lange, smalle, rechthoekige strook vasthebben in hun handen. Soms lijkt dit een meer massief blok en soms is deze wat verfijnder uitgewerkt en zien we verschillende lagen in dit blok. Dit mysterieuze object is een lontar geschrift. Heel soms, zien we de figuur die het lontar geschrift vast heeft, dit lijkt te bewerken met een scherp voorwerp, wat vaak in de andere hand wordt vastgehouden. Het is dan een uitbeelding van het ‘schrijven’ van een lontar geschrift.
Het woord lontar bestaat uit twee Oud Javaanse woorden, namelijk: ron, wat blad betekent en het woord tal, wat duidt op de rontal boom, een palmsoort.
De bladeren van deze boom zijn altijd al voor vele doelen gebruikt, zoals het maken van matten, voor de vervaardiging van rituele voorwerpen, maar ook als verpakkingsmateriaal.
Lontar geschriften zijn op Bali in vroegere tijden veel gebruikt. In het houtsnijwerk zien we dit dan ook terug: met enige regelmaat komt er, zeker in de art deco stijl, een voorstelling voorbij van een lontar lezende jongeman of dame.
Lontar geschriften worden gemaakt van de bladeren van de lontarpalm. Van deze bladeren worden lange stroken gemaakt, welke vervolgens in boekvorm worden gebundeld en gebonden. Dat is een uitgebreid en ingewikkeld proces. waarover later meer.
Het ‘schrijven’ gebeurd door de tekst of afbeelding met een scherp mesje (pengerupak ) in de bladeren te kerven. Vervolgens worden de bladeren in zijn geheel ingesmeerd met een mengsel van het roet van kemirinoten en klapperolie. Dit mengsel trekt diep door in de snedes. Hierna word het blad oppervlakig schoongeveegd, waardoor alleen de snedes nog zwart blijven. En zo is de ingekerfde tekst goed leesbaar.
Type lontar geschriften
De meeste lontar geschriften zijn beschreven en bevatten geen afbeeldingen. Er zijn echter ook lontar geschriften met afbeeldingen, maar deze komen een stuk minder voor. Deze zijn vaak wel prachtig om te zien: mooie tekeningen van scenes uit het Ramayana, heel gedetailleerd. De lontar was daarmee de voorloper van het stripboek! In lontar geschriften kon van alles worden beschreven: verhalen uit het Ramayana, informatie over de familie, magische formules en spreuken en er zijn zelfs lontar geschriften bekend die gebruikt zijn als ‘liefdesbrief’!
Nu waren er een aantal type lontar geschriften, elk met een eigen doel. De verschillende typen lontar geschriften worden aangeduid als volgt:
- De Weda lontar. Dit zijn heilige boeken, geschreven in het Sanskriet, Oud Javaans en Balinees. Hierin staan:
- Mantra’s
- Kalpasastra (een beschrijving van religieuze ritualen
- Palakerta (een beschrijving van regels en wetten, zoals gebruiken specifiek voor een bepaald dorp of specifieke dorpsweten.
2. Agama Lontar, hierin staan religieuze regels, weten, reglementen, ethiek en moraal. Deze zijn ingedeeld in:
- Sasana ( een beschrijving van richtlijnen op ethisch en moraal gebied)
- Niti (een beschrijving van de werking van juridische systemen
3. Usada lontar, deze gaan over (traditionele) medicijnen, genezing en homeopathie
4. Wariga lontar, bevast atrologie en astronomie. Deze zijn ingedeeld in:
- Wariga, bevast astronomy en astrologie
- Tutur en Upasdese behandelen het omgaan met de spirituele wetenschap van het universum
- Kanda behandelt het omgaan met taal, mythologie, architectuur en andere bijzondere onderwerpen, rekeninghoudend met de astrologie en astronomie.
5. Itahasa lontar bevat heldendichten. Deze zijn ingedeeld in:
- Parwa
- Kakawin, heldendichten gebaseerd om oude Indiase
- Kindung, Balinees schrift omtrent specifieke ritmes (macepat) voor heldendichten. Dit is een ingewikkeld systeem van ritmes en variaties en gaat o.a. over hoe de spreker/zanger deze heldendichten uitspreekt/zingt.
- Pamancangah bevat stambomen en uitleg hierover
6. Babad lontar gaat over geschiedenis en gaat dieper in op stambomen. Het gaat dan over verhalen met een historisch aspect, zoals de Panji Wijaya Krama. Dit bevat over het algemeen de periode van het Majapahit rijk en ook bevat het verhalen over de val van Koninkrijken in liedvorm.
7. Lelampahan Lontar gaan over de beeldende kunsten, met name de dans uitvoeringen van heldenverhalen, zoals de Wayang Purba.
8. Tantri lontar, verhalen en notities. Deze zijn ingedeeld in:
- Tantra Kamandala, verhalen over oude Indiase literatuur, geschreven in het Sanskriet
- Satua Pengatihan Bali, verhalen over de Tantrische invloeden of inheemse Balineese invloeden
- Surat Pengeling-eling, notities geschreven door koninklijke leden of geleerden
9. Prasi lontar, dit zijn lontargeschriften met afbeeldingen. Deze afbeeldingen zijn afgeleid van de Wayangfiguren. Voorbeelden van dit type figuren zijn bijv. te zien aan de binnenkant van het dak van het voormalig Koninklijk paleis in Kamasan. Deze tekeningen op de lontargeschriften kunnen worden ingedeeld in 5 groepen, afhankelijk van het verhaal.
Museum voor Lontar geschriften
Er zijn vele lontar geschriften gemaakt. Het belang om deze te bewaren en daarmee ook de kennis die hierin beschreven staat, werd gelukkig al vroeg ingezien. Hiervoor werd in 1928 al een lontar bibliotheek opgericht, genaamd: Kirtya Stichting Liefrinck Van der Tuuk . Aanleiding voor het ontstaan van deze ‘bieb’, was een belangrijke bijeenkomst onder de naam Pertemuan Kintamani, waarbij geleerden uit Nederlands-Indië samenkwamen met Balinese religieuze leiders en Koninklijke leden. Hier werd besproken dat het noodzakelijk was om de belangrijke en waardevolle informatie die beschreven stond op de lontar geschriften te preserveren voor volgende generaties.
De naam van de stichting komt van de heer Liefrick, welke een Nederlandse ambtenaar was op Bali en Lombok en een zeer grote interesse had in de Balinese cultuur, waar hij dan ook regelmatig over schreef. Van der Tuuk was een Nederlandse geschiedkundige en leverde het stuk grond waar het museum op gebouwd kon worden.
Kirtya is een Balinese vorm van het Sanskrit stamwoord ‘Kirti’, wat stichting betekent. Dat stamwoord zelf is echter niet op Bali gebruikelijk.
In deze lontar bibliotheek zijn duizenden lontar geschriften te vinden van diverse leeftijden en afkomstig van verschillende Indonesische eilanden. De bibliotheek bestaat nog steeds en is inmiddels hernoemd. De huidige naam is Gedong Kirtya. Deze ‘lontarbieb’ is nog steeds te bezoeken in Singaraja, Bali.
Het proces van vervaardiging
Rond 1920/1930 was er nog maar één iemand die onbeschreven lontarboeken kon maken, zijn naam was Ida bagus Somija. Hij kwam uit één van de weinige families die lontarboeken maakten, een vak dat van generatie op generatie werd doorgegeven. Somija werd hierin bijgestaan door zijn zoon. In deze tijd was er inmiddels schrijfpapier beschikbaar, waardoor er minder behoefte aan het veel moeilijker te maken, duurdere en ook lastiger te beschrijven lontar was. Er waren ook voor deze tijd maar weinig families die lontar boeken maakten, omdat de vraag hierna nooit zeer groot is geweest.
De vervaardiging van deze lontar boeken was een ingewikkeld en tijdrovend proces. Hier was veel kunde en kennis voor nodig, maar zeker ook veel geduld. Was de bewerking niet zorgvuldig genoeg, dan kon het blad al gauw gaan splijten of schimmelen
De lontar bladeren (genaamd ‘pepesan’) werden vervaardigd uit de bladeren van de lontarpalm. Deze groeide met name in het gebied van Karangasem, een gebied dat droger was dan de rest van Bali, een klimaat waarin deze palm perfect gedijd. De kwaliteit van de bladeren uit dit gebied was dan ook superieur en op vrijwel geen andere plaatsen op Bali werd de lontarpalm voor dit doel verbouwd. Bestellingen voor deze lontarboeken kwamen dan ook uit heel Bali.
De onbewerkte lontarbladeren (deze heten ‘Katihan’) werden eerst zorgvuldig in de zon gedroogd, totdat deze een iets gele kleur krijgen. Dit proces heet ‘Madjemoeh’. Hierna werden de gedroogde bladeren geweekt, waarna de zijkanten van de bladeren werden geschuurd met klapperbast (njoetsoet). Vervolgens werd dit drogingsproces nogmaals herhaald. Daarna werden de bladeren van de bladnerf ontdaan en bijgesneden (dit heet ‘ngesoh’). Daarna werden er rond gebogen bundeltjes gemaakt van deze bladeren, welke gedurende 1 nacht werden uitgekookt (‘meleblab’). Door dit proces van uitkomen, werden alle kiemen in de bladeren gedood.
Na dit proces van koken, werd elk blad stuk voor stuk afgeveegd en nogmaals te drogen gelegd op de grond. In de avond werden de bladeren dan van de grond gehaald, zodat de grond bevochtigd kon worden en vervolgens werden de bladeren weer op deze vochtige grond gelegd. Door dit proces van drogen en bevochtigen werden de bladeren mooi gebleekt.
De gebleekte bladeren konden nu gelijkmatig worden geperst (‘Pamelagbagan’), wat ook weer een heel precies werk was. Dit persen duurde maar liefst 210 of 410 dagen om de bladeren voldoende flexibel en glad te maken. Zeer tijdsintensief dus! Elke 10 dagen tijdens dit proces, werden de bladeren schoongeveegd, om te zorgen dat de kwaliteit hoog bleef.
Was dit allemaal gedaan, dan konden de bladeren op maat gesneden worden en konden er gaatjes worden aangebracht. Dat gebeurde met een plankje waarin 3 gaatjes waren uitgesneden om te markeren waar deze op elk blad geplaatst moesten worden Het plankje werd dan over het blad gelegd en zo konden de gaatjes worden afgetekend en vervolgens ‘doorgeprikt’.
In het middelste gaatje kwam een koord om de lontar bladeren bij een te houden, tijdens de laatste persing. Na deze laatste persing werden de zijkanten voorzichtig, maar perfect afgeschaafd (‘seroet’) en afgeschuurd.
De zijkanten van dit blok opgestapelde lontar bladeren, werd vervolgens rood geverfd. Als laatste werden twee schutbladen gebruikt als kaft van het boek, welke met koord vast gemaakt werden. De houtsoort die hiervoor gebruikt werd, was altijd een houtsoort die niet aantrekkelijk was voor insecten. Dat konden verschillende houtsoorten zijn. Daarna was het lontar boek eindelijk klaar voor gebruik!
Hieronder ziet u een afbeelding van de zijkant van een lontar geschrift. Goed te zien, zijn de rode pigment resten.
Bewaren van het lontargeschrift
Lontarbladeren waren heel erg duurzaam en slijtvast. Hierdoor konden deze lang bewaard worden. De lontar bladeren waren bijna net zo duurzaam als perkament! Toch werden er ook speciale houten doosjes gemaakt om deze lontar boeken te bewaren, vaak ging het dan om belangrijke geschriften. Deze kistjes heette ‘Kropak’. De kistjes werden soms prachtig bewerkt, soms zelfs versierd met parelmoer. Ook zijn er exemplaren bekend in de vorm van singa’s of naga’s, waarin lontar geschriften werden bewaard.
Hierboven ziet u een authentiek lontargeschrift. Het proces van vervaardiging is goed te herleiden als we naar dit lontargeschrift kijken. We zien o.a. de ingekerfde en ingekleurde tekst. De structuur van de lontar bladeren is ook goed te zien.
Op de afbeelding van het gehele lontar boek, bovenaan deze pagina, zien we verdere details van het lontar boek, waaronder de juiste indeling van het aantal gaatjes en het draad dat precies lang genoeg is om een aantal keer het geschrift te omwikkelen. De originele Kepeng muntjes zijn ook authentiek en oud en worden gebruikt om het geschrift stevig vast te kunnen binden, door deze om elkaar te draaien met het draad. Ook de ‘kaft’ heeft nog een duidelijke houtstructuur en vertoond enige ouderdom slijtage, passend bij de leeftijd. Heel kenmerkend en een goede indicatie voor een origineel lontar geschrift is de roodgekleurde zijkant van de bladeren. Op elkaar gestapeld zien we zo een rode ‘rug’ van het boek. De rode kleur is enigszins versleten, maar nog duidelijk genoeg te zien als we goed kijken.